مسجد جامع یا جمعه اصفهان از اصلی ترین و با سابقه ترین بنا های مذهبی کشورمان است. مسجد جامع مجموعه تاریخی گسترده ای را به ابعاد ۱۷۰ در ۱۴۰ متر در شمال شرقی اصفهان و کنار میدان کهنه نشان می‌دهد و امروز تشکیل شده از بخش‌های گوناگونی است مانند گنبد نظام‌الملک، گنبد تاج‌الملک، حیاط چهار ایوانی و شبستان‌های گرد آن، مدرسه مظفری، محراب الجایتو که هر یک نشانگر راه و مسیر هنر معماری اسلامی در زمانی به خصوص هستند. بر طبق شواهد و مستندات تاریخی، مسجد جامع اصفهان بر روی خرابه‌ها و باقی مانده های مسجد کهنه تری بنا شده که اعراب ساکن روستا طهران در اصفهان در قرن دوم هجری در یهودیه ساخته بودند. مسجد اولی بر باقی مانده‌های بنایی مرتبط به آخرین سالهای دوره ساسانی ساخته شده بود.
اصلی‌ترین طرحهای توسعه در دوران آل بویه و صفویه اتفاق افتاده و شکل گرفته اند. مدل معماری مسجد از نوع رازی است.
مسجد جامع اصفهان انعکاس دهنده و انتقال دهنده هنر بیزانس و کلاسیک در چهارچوب یک ساختمان سنتی و اسلامی است.
کاوشهای باستانشناسی بیانگر آن است که به احتمال قوی این مسجد قبل از چیره شدن اعراب بر این شهر، نقطه اصلی مذهبی کلیدی شهر بوده و به صورت یکی از آتشکده‌های شهر اصفهان استفاده می شده است. کشف یک پا ستون، با ابزار مزین شده دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود ابنیه ای قبل از اسلام را قوت می بخشد. درخصوص تاریخچه تغییرات و مسیر طی شده مسجد گفته ها و نظرات گوناگونی موجود است اما اینطور به نظر می رسد ساخت مسجد جامع به نخستین قرن های هجری و در دوره عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن خراب شد و جهت قبله آن تصحیح شده‌است.
قسمت های مختلف آن در زمانی تقریبی نزدیک به هزار سال شکل امروزی خود را گرفته‌اند و در طول همه ی این سال ها به شکل ممتد مورد بازسازی و نوسازی قرار گرفته بوده‌است که آخرین آن ها بازسازی قسمت خراب شده تحت تاثیر بمباران هواپیماهای عراقی در زمان هشت سال جنگ ایران و عراق بوده‌است.
محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی و مجلسی ثانی فقیه شیعه در زمان شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفویه که مشهور ترین اثر او بحارالانوار است در این مسجد مدفون شده است.
آرتور پوپ (باستان شناس) نوشته است: «من آن روز زمانیکه به دیدن مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد ایستادم، متوجّه شدم که همه وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است؛ زیرا در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار مانا و خلاق ایرانی‌ها رسید و به بزرگی مسجد و گنبد آن معتقد شد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با دیدن گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقهٔ خود را به اصفهان و ایران، هر روز بیشتر دیدم. به همین دلیل می‌خواهم، بعد از این که دیده برهم نهادم، جسدم را را در این خاک مقدّس دفن کنند.»
مسجد جامع اصفهان از آن دسته مسجد هایی است که محراب‌های زیادی دارد. مشهور ترین محراب آن در ضلع شمالی ایوان غربی آن، در شبستانی که بوسیله اولجایتو بنا شد قرار دارد. این محراب نمونه بسیار بارزشی از تزئین گچبری است با گل و بته و شکل‌های هندسی. هشت محراب دیگر در این مسجد وجود دارند که به صورت ساخته شده است.
این اثر در اجلاس سی و ششم یونسکو در زمره میراث جهانی ثبت گردید.
